Yasin PEKEROĞLU | Danışman & Eğitmen & Yazar
İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ AÇISINDAN İŞYERLERİNDE ACİL DURUM YÖNETİMİ
21. yüzyılın teknolojik gelişmeleri çoğu zaman insan zekasının sınırsızlığı ve meydan okuyuculuğu konusunda şaşkınlık yaratmaktadır. Bu derece gelişmişliğin ürünü olan bilim ve teknoloji yanı sıra toplumsal olarak bir dizi sorunları da beraberinde getirmektedir. Kentsel büyüme, hızla artan sanayileşme ve tahrip olan ekosistem sonucunda doğal dengenin yeni dengelere yenik düşmesi yanı sıra üzerine inşası ile afet ve kazalanmalar meydana gelmektedir.
Acil durum yönetimi ülkemizde her türlü doğal afet, iş kazası, trafik kazası, sabotaj, yangın, patlama, teknolojik riskler, çevresel felaketler vb. yaşanan olaylar sonrasında oldukça sorgulanan bir konudur. Oysa ilk akla gelen can ve mal güvenliği açısından ciddi sonuçlar doğurduğu bilinmektedir. Böylesine bir konu da yaşanan acil durumlarda önleyici çalışmaların farkındalığın öneminden sıklıkla bahsedilir. Özünde teknik ve sosyal boyutuyla mühendislik, sosyal bilimler ve idari bilimlerin kapsadığı birçok disiplinin ortak öngörüsüyle tedbir ve müdahale çalışması ile başarılı olunabilmektedir.
Gelişmiş ülkelerin bu tür durumlara en başta deneyimleri olmak üzere reflekslerinin hızlı ve etkin olmasının asıl başarı ölçütü çoklu sorgulamalar neticesindedir. Acil durumlara hazırlıklı olmayan organizasyonlar, işletmeler hatta kamu otoriteleri acil hallerde can ve mal kayıpları fazla olmakta ve önem arz eden ihtiyaçlarının kısa süreli ve etkili yöntemlerle yerine getirilmesi çoğu zaman mümkün olmamaktadır. Bu bağlamda karşılaşabilecek tehlikeler ve sonucu olan risklerin bilinmesi açısından nasıl davranılması gerektiğinden başlayarak, nasıl organize olunması gerektiği ve bir dizi nasıl, nereden ve hangi yöntemle karşılayacaklarını önceden planlanlanması gerekmektedir.
Yazının asıl kapsamı itibariyle değerlendirildiğinde; tesislerde, işyerlerinde olası acil durumlarda meydana gelebilecek zararları asgari seviyeye indirmek ve uygulanabilir planlar üzerindedir. Bu planlar acil durum yönetimin en önemli argümanlarıdır. Yanı sıra güçlü bir komuta yönetimi ve hazırlıklı olunması gerekliliği üzerindedir. Planlarda içerik olarak olayların öncesi, olay anı ve olay sonrasında izlenmesi gereken tüm faaliyetler hatta senaryolar geliştirilerek detaylandırılması gerekmektedir.
Acil durum kavramı; ulusal mevzuatımızda kurumların iç düzenlemelerine ve konu ile ilgili standartlarda farklı bir şekilde tariflendirilmiştir. Şöyle ki en güncel yönetmelik olması açısından Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca yayımlanarak 2013 yılında yürürlüğe giren İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmeliğe göre "İşyerinin tamamında veya bir kısmında meydana gelebilecek yangın, patlama, tehlikeli kimyasal maddelerden kaynaklanan yayılım, doğal afet gibi acil müdahale, mücadele, ilkyardım veya tahliye gerektiren olayları" ifade etmektedir.
Konunun belki de ilk muhatabı olarak algılanan AFAD'ın Teşkilat ve Görevleri Hakkında 5902 sayılı Kanuna göre "Toplumun tamamının veya belli kesimlerinin normal hayat ve faaliyetlerini durduran veya kesintiye uğratan ve acil müdahaleyi gerektiren olayları ve bu olayların oluşturduğu kriz halini" ifade etmektedir. Son olarak ülkemiz açısından neredeyse her gün yaşanan yangın olaylarının yasal olarak tek yönetmelik halinde tarif edilmiş ve 2007 yılından beri yürürlükte olan Binaların Yangından Korunması Hakkında Yönetmeliğe göre de "Afet olarak değerlendirilen olaylar ile dikkatsizlik, tedbirsizlik, ihmal, kasıt ve çeşitli sebeplerle meydana getirilen olayların yol açtığı hâlleri şeklinde tarif edilmektedir.
Referans yönetmeliğe göre kamu, özel sektör fark etmeksizin; acil durum planı, ilk kaynağımız olan referans yönetmelik çerçevesinde "İşyerlerinde meydana gelebilecek acil durumlarda yapılacak iş ve işlemler dahil bilgilerin ve uygulamaya yönelik eylemlerin yer aldığı planı" ifade etmektedir. Dolayısıyla tanım gereği kurum ve kuruluşların olası tehlike ve riskleri yanı sıra sektörel ve bölgesel bilgi/deneyimleri esas alınmış, detaylandırılmış planlara göre hazırlıklı olması gerekmektedir. Temel unsurları arasında; yönetim ve kontrol başta olmak üzere can ve mal güvenliğinin müdahale yöntemlerinin, kaynak yönetiminin, kayıtlarının tutulması ve iletişim kaynaklarına kadar bir dizi faaliyet zincirinin sorgulanmasına bağlı bir süreçtir. Bu sürecin başta eğitim, bir dizi dokümantasyon, tatbikat vb. hazırlanması, hazırlıklı olunması gereken çok yönlülüğünün önemi üzerinde durulmaktadır.
Anılan yönetmeliğe göre; acil durum planı, tüm işyerleri için tasarım veya kuruluş aşamasından başlamak üzere acil durumların belirlenmesi, bunların olumsuz etkilerini önleyici ve sınırlandırıcı tedbirlerin alınması, görevlendirilecek kişilerin belirlenmesi, acil durum müdahale ve tahliye yöntemlerinin oluşturulması, dokümantasyon, tatbikat ve acil durum planının yenilenmesi aşamaları izlenerek hazırlanır. İşyerinde meydana gelebilecek acil durumlar: a) Risk değerlendirmesi sonuçları. b) Yangın, tehlikeli kimyasal maddelerden kaynaklanan yayılım ve patlama ihtimali. c) İlk yardım ve tahliye gerektirecek olaylar. ç) Doğal afetlerin meydana gelme ihtimali. d) Sabotaj ihtimali hususları dikkate alınarak belirlenir.
Yasal mevzuat gereği; acil durum planı şu hususları kapsayacak şekilde dokümante edilir: Asgarî olarak işyerinin unvanı, adresi ve işverenin adı, hazırlayanların adı, soyadı ve unvanı, hazırlandığı tarih ve geçerlilik tarihi, belirlenen acil durumlar, alınan önleyici ve sınırlandırıcı tedbirler, acil durum müdahale ve tahliye yöntemleri, işyerini veya işyerinin bölümlerini gösteren kroki: (yangın söndürme amaçlı kullanılacaklar da dâhil olmak üzere acil durum ekipmanlarının bulunduğu yerler, ilkyardım malzemelerinin bulunduğu yerler, kaçış yolları, toplanma yerleri ve bulunması halinde uyarı sistemlerinin de yer aldığı tahliye planı, görevlendirilen çalışanların ve varsa yedeklerinin adı, soyadı, unvanı, sorumluluk alanı ve iletişim bilgileri, ilk yardım, acil tıbbi müdahale, kurtarma ve yangınla mücadele konularında işyeri dışındaki kuruluşların irtibat numaraları, acil durum planının sayfaları numaralandırılarak; hazırlayan kişiler tarafından her sayfası paraflanıp, son sayfası imzalanır ve söz konusu plan, acil durumla mücadele edecek ekiplerin kolayca ulaşabileceği şekilde işyerinde saklanır. Acil durum planı kapsamında hazırlanan kroki bina içinde kolayca görülebilecek yerlerde asılı olarak bulundurulur.
Acil durumlara hazırlık olunması için işverene bir dizi yükümlülük referans yönetmelikte maddeler halinde şöyle belirtilmiştir: a) Çalışma ortamı, kullanılan maddeler, iş ekipmanı ile çevre şartlarını dikkate alarak meydana gelebilecek ve çalışan ile çalışma çevresini etkileyecek acil durumları önceden değerlendirerek muhtemel acil durumları belirler. b) Acil durumların olumsuz etkilerini önleyici ve sınırlandırıcı tedbirleri alır. c) Acil durumların olumsuz etkilerinden korunmak üzere gerekli ölçüm ve değerlendirmeleri yapar. ç) Acil durum planlarını hazırlar ve tatbikatların yapılmasını sağlar. d) Acil durumlarla mücadele için işyerinin büyüklüğü ve taşıdığı özel tehlikeler, yapılan işin niteliği, çalışan sayısı ile işyerinde bulunan diğer kişileri dikkate alarak; önleme, koruma, tahliye, yangınla mücadele, ilk yardım ve benzeri konularda uygun donanıma sahip ve bu konularda eğitimli yeterli sayıda çalışanı görevlendirir ve her zaman hazır bulunmalarını sağlar. e) Özellikle ilk yardım, acil tıbbi müdahale, kurtarma ve yangınla mücadele konularında, işyeri dışındaki kuruluşlarla irtibatı sağlayacak gerekli düzenlemeleri yapar. f) Acil durumlarda enerji kaynaklarının ve tehlike yaratabilecek sistemlerin olumsuz durumlar yaratmayacak ve koruyucu sistemleri etkilemeyecek şekilde devre dışı bırakılması ile ilgili gerekli düzenlemeleri yapar. g) Varsa alt işveren ve geçici iş ilişkisi kurulan işverenin çalışanları ile müşteri ve ziyaretçi gibi işyerinde bulunan diğer kişileri acil durumlar konusunda bilgilendirir. Acil durumlarla ilgili özel görevlendirilen çalışanların sorumlulukları işverenlerin konuya ilişkin yükümlülüğünü ortadan kaldırmaz.
İşveren tüm bu tedbirler konusunda risklerden korunma ilkelerine uygun ve toplu korumayı esas alır. Özetle acil durum yönetiminin dört aşaması olarak tarif edilen hazırlıklı olma, zararları azaltma, erken müdahale ve eski haline getirme/iyileştirme koşullarına uygun olarak etkin bir sistemi esas alan planlar, prosedürler, kontrol listeleri, formlar, talimatlar ve en radikal senaryolardan oluşan yapıyı inşa etmelidir. Kısacası acil durumlarda can güvenliğinin yalnızca tek bir tedbire dayandırılmayacağı biçimde gerekli önlemler tasarlanır.
İşveren; çok tehlikeli sınıfta yer alan işyerlerinde 30 çalışana, tehlikeli sınıfta yer alan işyerlerinde 40 çalışana ve az tehlikeli sınıfta yer alan işyerlerinde 50 çalışana kadar; a) Arama, kurtarma ve tahliye, b) Yangınla mücadele, konularının her biri için uygun donanıma sahip ve özel eğitimli en az birer çalışanı destek elemanı olarak görevlendirir. İşyerinde bunları aşan sayılarda çalışanın bulunması halinde, tehlike sınıfına göre her 30, 40 ve 50'ye kadar çalışan için birer destek elemanı daha görevlendirir. İşveren, ilkyardım konusunda İlkyardım Yönetmeliği esaslarına göre destek elemanı görevlendirir. Her konu için birden fazla çalışanın görevlendirilmesi gereken işyerlerinde bu çalışanlar konularına göre ekipler halinde koordineli olarak görev yapar. Her ekipte bir ekip başı bulunur. İşveren tarafından acil durumlarda ekipler arası gerekli koordinasyonu sağlamak üzere çalışanları arasından bir sorumlu görevlendirilir. 10'dan az çalışanı olan ve az tehlikeli sınıfta yer alan işyerlerinde birinci fıkrada belirtilen yükümlülüğü yerine getirmek üzere bir kişi görevlendirilmesi yeterlidir.
Acil durum planları; tehlike sınıfına göre çok tehlikeli, tehlikeli ve az tehlikeli işyerlerinde sırasıyla en geç iki, dört ve altı yılda bir yenilenir. Hazırlanan acil durum planının uygulama adımlarının düzenli olarak takip edilebilmesi ve uygulanabilirliğinden emin olmak için işyerlerinde yılda en az bir defa olmak üzere tatbikat yapılır, denetlenir ve gözden geçirilerek gerekli düzeltici ve önleyici faaliyetler yapılır. Gerçekleştirilen tatbikatın tarihi, görülen eksiklikler ve bu eksiklikler doğrultusunda yapılacak düzenlemeleri içeren tatbikat raporu hazırlanır. Gerçekleştirilen tatbikat neticesinde varsa aksayan yönler ve kazanılan deneyimlere göre acil durum planları gözden geçirilerek gerekli düzeltmeler yapılır.
Adı geçen yönetmelikte çalışanların yükümlülük ve sorumlulukları ise şöyle sıralanmıştır; a) Acil durum planında belirtilen hususlar dahilinde alınan önleyici ve sınırlandırıcı tedbirlere uymak. b) İşyerindeki makine, cihaz, araç, gereç, tesis ve binalarda kendileri ve diğer kişilerin sağlık ve güvenliğini tehlikeye düşürecek acil durum ile karşılaştıklarında; hemen en yakın amirine, acil durumla ilgili görevlendirilen sorumluya veya çalışan temsilcisine haber vermek. c) Acil durumun giderilmesi için, işveren ile işyeri dışındaki ilgili kuruluşlardan olay yerine intikal eden ekiplerin talimatlarına uymak. ç) Acil durumlar sırasında kendisinin ve çalışma arkadaşlarının hayatını tehlikeye düşürmeyecek şekilde davranmaktır. İşveren, çalışanların kendileri veya diğer kişilerin güvenliği için ciddi ve yakın bir tehlike ile karşılaştıkları ve amirine hemen haber veremedikleri durumlarda; istenmeyen sonuçların önlenmesi için, bilgileri ve mevcut teknik donanımları çerçevesinde müdahale edebilmelerine imkân sağlar. Böyle bir durumda çalışanlar, ihmal veya dikkatsiz davranışları olmadıkça yaptıkları müdahaleden dolayı sorumlu tutulamaz. Tüm çalışanlar acil durum planları ile arama, kurtarma ve tahliye, yangınla mücadele, ilkyardım konularında görevlendirilen kişiler hakkında bilgilendirilir. İşe yeni alınan çalışana, iş sağlığı ve güvenliği eğitimlerine ilave olarak acil durum planları ile ilgili bilgilendirme yapılır. Acil durum konularıyla ilgili özel olarak görevlendirilenler, yürütecekleri faaliyetler ile ilgili özel olarak eğitilir. Ayrıca görevlendirilen çalışanlara, eğitimlerin işyerinde iş güvenliği uzmanı veya işyeri hekimi tarafından verilmesi halinde, bu durum işveren ile eğitim verenlerce imzalanarak belgelendirilir.
İşverence acil durumların meydana gelmesi halinde uyarı verme, arama, kurtarma, tahliye, haberleşme, ilk yardım ve yangınla mücadele gibi uygulanması gereken acil durum müdahale yöntemleri belirlenir ve yazılı hale getirilir. Tahliye sonrası, işyeri dâhilinde kalmış olabilecek çalışanların belirlenmesi için sayım da dâhil olmak üzere gerekli kontroller yapılır. İşveren, işyerinde acil durumların meydana gelmesi halinde çalışanların bu durumun olumsuz etkilerinden korunması için bulundukları yerden güvenli bir yere gidebilmeleri amacıyla izlenebilecek uygun tahliye düzenlemelerini acil durum planında belirtir ve çalışanlara önceden gerekli talimatları verir. İşyerlerinde yaşlı, engelli, gebe veya kreş var ise çocuklara tahliye esnasında refakat edilmesi için tedbirler alınır. Acil durum müdahale ve tahliye yöntemleri oluşturulurken çalışanlar dışında müşteri, ziyaretçi gibi işyerinde bulunması muhtemel diğer kişiler de göz önünde bulundurulur. Acil durumda görev yapacak personelin görev ve sorumlulukları bu planda belirtilmiştir. Görevli personelin bu planda belirtilen konuları bilmeleri ve acil durumda bunları uygulamaları talep edilmektedir. Bu Plan şirket bünyesinde çalışan idari personelde dahil olmak üzere tüm çalışanları kapsar. Acil durumda görev yapacak personel bu konuda bilgili, eğitimli ve fiziki olarak yapacağı işe uygun olmalıdır. Acil duruma müdahale sırasında kendisi ve çevresi için ilave risk yaratmamalıdır.
Kurum veya kuruluşların acil durumlara yönelik hazırlıklı olması açısından kullanılacak malzeme kaynak ve ekipmanlarına örnek vermek gerekirse; acil çıkış yolları, siren, alarm veya anons sistemi, jeneratör ve acil durum aydınlatması, yangın söndürme cihazları, ilk yardım çantaları ile sedye vb. sıralanabilir. Yanı sıra mutlaka acil durumlarda çalışanların acil durum toplanma alanı/bölgesi olarak tarif edilmiş bir yerin olması gerekmektedir.
Acil durum ekipleri; arama, kurtarma ve tahliye, yangınla mücadele ve ilk yardım ekiplerinden oluşmalıdır. Binada yangın çıkması hâlinde olaya müdahale eden acil durum ekipleri mahalli itfaiye teşkilatı amirinin olay yerine gelmesinden itibaren onun emrine girerler ve ona her konuda yardım etmek mecburiyetindedirler. Yangınla mücadele ekibi/söndürme ekibi; binada çıkacak yangına derhal müdahale ederek yangının genişlemesine mani olmak ve söndürmek, kurtarma ve tahliye ekibi; yangın ve diğer acil durumlarda can ve mal kurtarma işlerini yapmak, koruma ekibi; kurtarma ekibince kurtarılan eşya ve evrakı korumak, yangın nedeniyle ortaya çıkması muhtemel panik ve kargaşayı önlemek, ilk yardım ekibi ise yangın sebebiyle yaralanan veya hastalanan kişilere ilk yardım yapmak görevleri arasındadır.
Acil durum ekiplerinin birbirleriyle işbirliği yapmaları ve karşılıklı yardımlaşmada bulunmaları esastır. Ekiplerin yangın anında sevk ve idaresi, itfaiye gelinceye kadar iç düzenlemeyi uygulamakla kurum/kuruluş içi görevli amir veya yardımcılarına aittir. Bu süre içinde ekipler amirlerinden emir alırlar. İtfaiye gelince, yasal olarak bu ekipler derhal itfaiye amirinin emrine girerler. Bina sahibi, işveren ve yöneticileri ile amirleri; ekiplerin, yapılarda meydana gelecek yangınlara müdahale etmeleri ve kurtarma işlemlerini yürütmelerinde kullanmaları için gereken malzemeleri daima bulundurmak zorundadırlar.
Ülkemizde en çok yaşanan acil durumların başında yer alan yangın olaylarında şu hususların göz ardı edilmemesi gerekmektedir. Yangın haberini alan acil durum ekipleri, kendilerine ait araç-gereç ve malzemelerini alarak derhal olay yerine hareket ederler. Olay yerinde; söndürme ekibi yangın yerinde gereken tüm tedbirleri sağlar, yangının genişlemesini önlemeye ve söndürmeye çalışırlar. Kurtarma ekibi önce canlıları kurtarır daha sonra yangında ilk kurtarılacak kıymetli eşyaları, olay yerinde bulunanların da yardımı ile binanın henüz yanma tehlikesi olmayan kısımlarına taşınır. Yanan binanın genel olarak boşaltılmasına olay yerine gelen itfaiye amirinin veya en büyük mülki amirin emriyle başlanır. Koruma ekibi boşaltılan eşyaları, güvenlik güçleri veya bina yetkililerinin göstereceği bir yerde muhafaza altına alır ve yangın söndürüldükten sonra o binanın ilgililerine teslim eder. İlk yardım ekibi yangında yaralanan veya hastalananlar için ilk yardım hizmeti verir. Özetle, yangından haberdar olan bina sahibi, yöneticisi, amiri ile acil durum ekipleri en seri şekilde görev başına gelip, söndürme, kurtarma, koruma ve ilk yardım işlerini yürütmek zorundadır.
Sonuç olarak acil durumlara hazırlıklı olmak hem insani hem toplumsal hem de yasal bir zorunluluktur. Bu çerçeve de değerlendirildiğinde her işyerine özel gerekli değerlendirmelerin, eğitimlerin tatbikatların ve en önemlisi işin ve işyerinin koşullarına yönelik senaryolara göre dokümante edilmiş acil durum planı hazırlanmalıdır. Gereken tedbirler için herhangi bir tasarrufta bulunulmamalıdır. Aksi halde önlemenin ödemekten daha ucuz ve insani olduğunun unutulmaması gerekmektedir. Yapılacak olan tatbikatlarda, önceden tespit edilen bir hedefe, bir riske yönelik senaryolar oluşturulmalıdır. Yangın tatbikatlarında sadece bir tavada yangın oluşturulduktan sonra söndürülmesi asla yeterli değildir. Ayrıca her yıl zorunlu olarak yapılması gereken tatbikatların haberli veya habersiz yapılması gerekir. Özellikle tahliye tatbikatlarında karmaşa yaşanmaması için tesiste bulunan her çalışanın planı iyi bilmesi ve tatbikatta ona göre davranması gerekir. Tatbikatı yürüten yetkililerin de profesyonel olması ve ciddiyetle yürütmesi gerçeğe yakın davranışlarda bulunmaları gerekmektedir.
Bu makale, (Sence Dergisi,Ağustos 2014, Sayı:5, Sayfa:60-63, Türk Büro-Sen Yayınları) yayımlanmıştır.