Yasin PEKEROĞLU | Danışman & Eğitmen & Yazar
Hukuk Sistemimizde Çevrenin Korunması
Canlıların yaşamları boyunca ilişkilerini sürdürdükleri ve karşılıklı olarak etkileşim içinde bulundukları biyolojik, fiziksel, sosyal, ekonomik ve kültürel ortama çevre denir. Çevrede meydana gelen ve canlıların sağlığını, çevresel değerleri ve ekolojik dengeyi bozabilecek her türlü olumsuz etki ise çevre kirliliği anlamına gelir. Çevre her şeyden önce Dünya gündemini sürekli meşgul eden önemli ve yaşamsal bir unsurdur. Nitekim gelecek kuşakların ihtiyaç duyacağı kaynakların varlığını ve kalitesini tehlikeye atmadan, hem bugünün hem de gelecek kuşakların çevresini oluşturan tüm çevresel değerlerin her alanda (sosyal, ekonomik, fizikî vb.) ıslahı, korunması ve geliştirilmesi süreci yani sürdürülebilir çevre kavramı gelişmiş ülkelerin ortak çabasıdır.
Dolayısıyla bugünkü ve gelecek kuşakların, sağlıklı bir çevrede yaşamasını güvence altına alan çevresel, ekonomik ve sosyal hedefler arasında denge kurulması esasına dayalı kalkınma ve gelişmeyi sağlayan yani sürdürülebilir kalkınma hedefi evrensel bir değerdir. Bugünün temel felsefesi ekolojiyle ekonominin ortak payda da buluşmasıdır.
Dünyamızın artan nüfusu ve azalan kaynakları açısından bakıldığında; çevre sorunlarının ortaya çıkmasındaki temel nedenin insan olduğu bilinen bir gerçektir. Şöyle ki insanın ihtiyacından fazla doğadan faydalanma arzusu, kişisel çıkarlarının toplumsal çıkarlardan daha ön plana çıkması dahası doğaya hakim olma isteği, çevresel sorunların mimarı özelliğini taşımaktadır. Oysa doğanın sunmuş olduğu nimetlerden faydalanırken en az etki/zarar düşüncesini göz ardı etmeksizin bazı kurallara uymayı içselleştirmek gerekir. Çünkü oluşan zararlar yalnızca yerel, bölgesel olmamaktadır. Küresel boyutta zararı olan ve canlıları derinden etkileyen ve telafisi mümkün olmayan belli ki de bir başka unsur yok gibidir.
Bu nedenle çevre kirliliği ve çözümü oldukça zaman almakta ve olumsuz etkileri ise neredeyse kalıcıdır. Öyle ki ulusal politikalar, eylemler ve mücadelelerle bile çevre sorunlarının çözümünde etkin bir başarının yetersizliği bilim insanlarınca tartışılmaktadır. Bu yüzden uluslararası bir mücadele olması gerekliliğini her geçen gün artırmaktadır. Dolayısıyla küresel ölçekte etkileri olan çevre sorunlarının yine küresel ölçekte entegre edilebilen koruyucu çalışmalarla yürütülmesi beklenmektedir.
Günümüzde çevre hukukunun önem kazanmasıyla, idari ve hukuki araçlarının sürekli güçlenmesi biz dizi talepleri de oluşturmaktadır. Çevre ve insan arasındaki ilişkinin belli kural ve yaptırımlara dayandırılması hiç şüphesiz hukuk düzenin bir aracı haline gelmiştir.
Çevrenin korunmasına yönelik ilk adım 1972'de Stockholm'de düzenlenen Birleşmiş Milletler İnsan Çevresi Konferansı'dır. Çevre hukukunun ortaya çıkmasında uluslararası ölçekte bir milat olarak kabul edilmektedir. Ardından Dünyanın önde gelen tüm ülkelerinde çok sayıda hukuki düzenlemeler yapılmaya başlamıştır.
1972 tarihli Birleşmiş Milletler tarafından organize edilen 'İnsan Çevresi Konferansı-Stockholm Deklarasyonu'nun 1.maddesinde "İnsanın, hürriyet, eşitlik ve yeterli yaşam koşulları sağlayan onurlu ve refah içinde bir çevrede yaşamak temel hakkına sahiptir" hükmü ile insan ve çevre ilişkisini açıklamıştır.
Bu gelişmeler ışığında çevre hukuku bir dizi ülkenin anayasasında yer almaya başlamış olup 1971 yılında anayasasına çevre ile doğrudan ilgili hüküm koyan ilk ülke İsviçre'dir. Ülkemiz açısından bakıldığında, yasal zeminde atılan ilk adım 1982 tarihli Anayasamızın 'Sağlık hizmetleri ve çevrenin korunması' başlıklı ve halen yürürlükte olan 56. maddesinde görmekteyiz. Madde de "Herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek Devletin ve vatandaşların ödevidir. …." hükmü yer almaktadır. Anayasamızda düzenlendiği şekliyle çevre hakkı insan hakkı, yaşam hakkı olarak ele alınmakta ve önleme ve korumanın devlet ve vatandaş ödevleri arasında sayılmaktadır. Ülkemiz çevre hakkı anayasal temel hak ve ödevler arasında yer alan sayılı ülkeler arasındadır.
Ülkemizde çevre hukukunun ana kaynağı olarak görülen ve halen yürürlükte olan 2872 sayılı Çevre Kanunu 1983 yılında yürürlüğe girmiştir. Adı geçen kanunun amacı, "bütün canlıların ortak varlığı olan çevrenin, sürdürülebilir çevre ve sürdürülebilir kalkınma ilkeleri doğrultusunda korunmasını sağlamaktır." şeklindedir. Anılan kanun birçok alandaki uygulamalarını ikincil mevzuatında tarif etmiştir.
Çevrenin korunmasına, iyileştirilmesine ve kirliliğinin önlenmesine ilişkin genel ilkeler başlıklı 3. maddesinin ( g) bendi uyarınca "Kirlenme ve bozulmanın önlenmesi, sınırlandırılması, giderilmesi ve çevrenin iyileştirilmesi için yapılan harcamalar kirleten veya bozulmaya neden olan tarafından karşılanır. Kirletenin kirlenmeyi veya bozulmayı durdurmak, gidermek veya azaltmak için gerekli önlemleri almaması veya bu önlemlerin yetkili makamlarca doğrudan alınması nedeniyle kamu kurum ve kuruluşlarınca yapılan gerekli harcamalar 6183 sayılı Amme Alacaklarının Tahsil Usulü Hakkında Kanun hükümlerine göre kirletenden tahsil edilir." hükmü yer almaktadır. Buna göre çevreyi kirletenler cezai ve idari yaptırımların yanı sıra hukuken de sorumlu tutulmaktadır. Hukuki sorumluluk, çevrenin kirlenmesiyle oluşan zararın mali açıdan kirletene ödettirilmesidir.
Konumuz açısından bahse konu kanunun 'Çevre Korunmasına İlişkin Önlemler ve Yasaklar' başlıklı üçüncü bölümünün 'kirletme yasağı' başlıklı 8. maddesinde "Her türlü atık ve artığı, çevreye zarar verecek şekilde, ilgili yönetmeliklerde belirlenen standartlara ve yöntemlere aykırı olarak doğrudan ve dolaylı biçimde alıcı ortama vermek, depolamak, taşımak, uzaklaştırmak ve benzeri faaliyetlerde bulunmak yasaktır. Kirlenme ihtimalinin bulunduğu durumlarda ilgililer kirlenmeyi önlemekle; kirlenmenin meydana geldiği hallerde kirleten, kirlenmeyi durdurmak, kirlenmenin etkilerini gidermek veya azaltmak için gerekli tedbirleri almakla yükümlüdürler." hükmü ile kirletme yasağı açıklanmıştır. Yine aynı kanunun 'idari nitelikli cezalar' başlıklı 20. maddesinde cezalar ve sonraki maddesinde (m.24) yetkiler açıklanmıştır.
Çevre kirliliğinden dolayı 'kirletenin sorumluluğu' ise 28. maddesinde "Çevreyi kirletenler ve çevreye zarar verenler sebep oldukları kirlenme ve bozulmadan doğan zararlardan dolayı kusur şartı aranmaksızın sorumludurlar. Kirletenin, meydana gelen zararlardan ötürü genel hükümlere göre de tazminat sorumluluğu saklıdır. Çevreye verilen zararların tazminine ilişkin talepler zarar görenin zararı ve tazminat yükümlüsünü öğrendiği tarihten itibaren beş yıl sonra zamanaşımına uğrar." tarif edilmiştir. Kısacası kirletenin kusursuz sorumluğu esas alınmıştır. Nitekim yasal düzenlemesi ile bahse konu kanun sınırsız sorumluluk yanı sıra kusursuz sorumluluğu da getirmiştir.
Ancak daha önemlisi çevrenin korunmasına yönelik olarak ilk kez 2004 yılında yenilenen ve yürürlükte olan 5237 sayılı Türk Ceza Kanununun "Çevreye Karşı Suçlar" başlıklı 181 ve 182. maddeleri ile yeni hükümler (suç tipi) getirilmiştir. İlgili maddeler çevrenin kasten ve taksirle kirletilmesi sonucunda hapis ve idari para cezaları verilmesi hususunda düzenlenmiştir. Kirletenin eyleminin ceza yasalarında öngörülen bir fiil olması halinde kirletenler hakkında suç duyurusunda bulunularak, cezai yollara müracaat edilmesi mümkündür.
Bir diğer önemli kanun da 5326 sayılı Kabahatler Kanunudur. Anılan kanunun "çevreyi kirletme" başlıklı 41. maddesinde idari yaptırımlara yönelik para cezaları yer almaktadır.
Sonuç olarak; çevre hakkı ve çevre hukuku, toplumun tüm aktörlerini (devlet, kamu-özel kuruluşlar, yerel yönetimler, bireyler) yakından ilgilendiren toplumsal bir hukuk dalıdır. Özünde kamu yararını gözetmektedir. Çevre hukukunun temelinde canlıları ve doğayı koruma anlayışı egemendir. Fakat en temel ilkenin önleyici bir yaklaşımla, çevrenin korunması yönünde eğitsel ve kültürel bir altyapının toplumun içselleştirmesi gerekmektedir. Yoksa hukukun cezai veya idari yaptırımlarıyla çevrenin salt korunması mümkün değildir.
Bu makale,05 Aralık 2016 tarihinde yayımlanmıştır.”